مبحث پانزدهم

 مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان با عنوان «آسانسورها و پلکان برقی»، مرجع اصلی و قانونی طراحی، اجرا و بهره‌برداری از تجهیزات حمل‌ونقل عمودی در ایران است. با افزایش تراکم جمعیت و تمایل به ساخت بناهای بلندمرتبه، این مبحث به یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های مهندسی ساختمان تبدیل شده است.

در ادامه، یک بررسی جامع و تخصصی از مبحث ۱۵ در قالب بخش‌های مختلف ارائه می‌شود.

۱. هدف و دامنه کاربرد مبحث ۱۵

هدف اصلی این مبحث، تعیین حداقل ضوابط جهت تامین ایمنی، آسایش و بهره‌دهی بهینه در نصب آسانسورها، پله‌های برقی و پیاده‌روهای متحرک است. این مقررات برای تمامی ساختمان‌های خصوصی و عمومی که مجهز به این سیستم‌ها هستند، الزامی است.

نکته حیاتی: طبق این مبحث، در ساختمان‌هایی با ارتفاع بیش از ۷ متر (معمولاً بیش از ۳ طبقه روی پیلوت)، تعبیه آسانسور الزامی است.

۲. طراحی و انتخاب آسانسور (آنالیز ترافیک)

یکی از مهم‌ترین بخش‌های مبحث ۱۵، تاکید بر طراحی صحیح بر اساس محاسبات ترافیک است. مهندس طراح نباید به صورت حدسی تعداد یا ظرفیت آسانسور را تعیین کند.

• زمان انتظار (Interval): حداکثر زمان انتظار برای مسافران در طبقه اصلی نباید از حدود استاندارد (بسته به کاربری ساختمان) تجاوز کند.

• ظرفیت جابه‌جایی: سیستم باید قادر باشد درصد مشخصی از جمعیت ساختمان را در مدت ۵ دقیقه جابه‌جا کند.

• تعداد آسانسور: در ساختمان‌های با ترافیک بالا (مثل ادارات یا بیمارستان‌ها)، استفاده از گروه آسانسور (Duplex, Triplex) ضروری است.

۳. الزامات چاه و موتورخانه

چاه آسانسور به عنوان کانال عمودی حرکت، باید دارای ویژگی‌های فنی خاصی باشد:

الف) دیواره‌ها و ایمنی چاه

• دیواره‌های چاه باید در برابر نیروهای وارده از طرف ریل‌ها و ضربات احتمالی ضربه‌گیرها (بافرها) مقاوم باشند.

• چاه آسانسور باید از نظر آتش‌سوزی ایزوله باشد تا به عنوان دودکش برای انتقال آتش به طبقات عمل نکند.

• تعبیه هرگونه لوله آب، گاز یا کابل برق متفرقه (که مربوط به آسانسور نیست) در داخل چاه ممنوع است.

ب) ابعاد و فضاها

• چاهک (Pit): فضای انتهایی چاه که باید کاملاً آب‌بندی شده و دارای کلید توقف اضطراری و چراغ تونلی باشد.

• فضای بالاسری (Overhead): فاصله بین کف بالاترین توقف تا زیر سقف چاه که برای ایمنی تکنسین و جلوگیری از برخورد کابین با سقف در نظر گرفته می‌شود.

ج) موتورخانه

• موتورخانه باید دارای تهویه مناسب باشد تا دمای تجهیزات بین ۵ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد بماند.

• درب ورودی موتورخانه باید فلزی، دارای قفل از بیرون و بازشو به سمت بیرون باشد.

۴. ویژگی‌های کابین و درب‌ها

کابین تنها بخشی از آسانسور است که کاربر مستقیماً با آن در تماس است، لذا ضوابط سخت‌گیرانه‌ای دارد:

• ظرفیت: ابعاد کابین باید متناسب با ظرفیت اسمی (به کیلوگرم) باشد تا از ورود بیش از حد مسافر جلوگیری شود.

• تهویه و روشنایی: کابین باید دارای سیستم تهویه دائمی و روشنایی اضطراری باشد که در صورت قطع برق، حداقل به مدت یک ساعت روشن بماند.

• فتوسل (چشم الکترونیک): تمام درب‌های اتوماتیک باید مجهز به سنسور باشند تا از برخورد درب با مسافران جلوگیری شود.

۵. آسانسورهای خاص (تخت‌بر و آتش‌نشان)

مبحث ۱۵ نگاه ویژه‌ای به کاربری‌های خاص دارد:

1. آسانسور تخت‌بر: در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، ابعاد کابین باید به گونه‌ای باشد که یک برانکارد به همراه همراهان و تجهیزات پزشکی در آن جای بگیرد (معمولاً ظرفیت ۲۱ نفره یا ۱۶۰۰ کیلوگرم).

2. آسانسور ویژه آتش‌نشان: در ساختمان‌های بلند (معمولاً بیش از ۲۳ متر)، حداقل یک آسانسور باید دارای ویژگی‌های مقاومتی در برابر حرارت، سیستم برق اضطراری و کنترل دستی مخصوص آتش‌نشان باشد.

۶. پلکان برقی و پیاده‌روهای متحرک

بخش دوم مبحث ۱۵ به ضوابط پله‌برقی می‌پردازد که عمدتاً در مراکز تجاری و ایستگاه‌های مترو کاربرد دارند:

• زاویه شیب: زاویه پله‌برقی نباید از ۳۰ درجه تجاوز کند (در شرایط خاص و ارتفاع کم تا ۳۵ درجه مجاز است).

• عرض پله: معمولاً ۶۰، ۸۰ یا ۱۰۰ سانتی‌متر است.

• تجهیزات ایمنی: پله‌برقی باید مجهز به سنسورهای تشخیص شکستگی زنجیر، سنسور سرعت غیرمجاز و دکمه توقف اضطراری در بالا و پایین باشد.

۷. الزامات نگهداری و بازرسی

نصب آسانسور پایان کار نیست. طبق مبحث ۱۵:

• اخذ گواهی سلامت: پس از نصب، آسانسور باید توسط بازرسان سازمان استاندارد تایید شود.

• سرویس ماهیانه: مالک یا مدیر ساختمان موظف است با یک شرکت دارای صلاحیت، قرارداد سرویس و نگهداری ماهانه منعقد کند.

• بیمه: تمامی آسانسورها باید دارای بیمه مسئولیت مدنی برای حوادث احتمالی باشند.

۸. نکات کلیدی در ویرایش جدید (ویرایش سوم)

در آخرین ویرایش‌های این مبحث، توجه ویژه‌ای به موارد زیر شده است:

• بهینه‌سازی مصرف انرژی (استفاده از درایوهای VVVF).

• ضوابط دقیق‌تر برای آسانسورهای بدون موتورخانه (MRL).

• تاکید بر دسترسی‌پذیری برای افراد دارای معلولیت جسمی (کدگذاری بریل روی دکمه‌ها و گویا بودن سیستم اعلام طبقه).

نتیجه‌گیری

مبحث پانزدهم مقررات ملی ساختمان، فراتر از یک دسته قوانین خشک فنی، ضامن امنیت جانی ساکنین در ترددهای روزمره است. عدم رعایت این ضوابط نه تنها منجر به عدم دریافت پایان‌کار ساختمان می‌شود، بلکه مسئولیت‌های سنگین حقوقی و کیفری را در صورت بروز حادثه متوجه مهندسان ناظر و مالکان خواهد کرد.

توصیه می‌شود مهندسان طراح، از همان ابتدای طراحی معماری، فضای لازم برای چاه و موتورخانه را بر اساس محاسبات ترافیک پیش‌بینی کنند تا در مراحل اجرایی دچار بن‌بست‌های ابعادی نشوند.